I. Khái niệm “Chủ nghĩa thực dân kỹ thuật số” là gì?

Chủ nghĩa thực dân kỹ thuật số (Digital Colonialism) là thuật ngữ mô tả hiện tượng các công ty công nghệ lớn, chủ yếu đến từ phương Tây (như Mỹ và châu Âu), áp đặt quyền kiểm soát dữ liệu, nền tảng kỹ thuật số, công cụ AI và các hệ thống công nghệ lên các quốc gia đang phát triển. Họ không chỉ mang đến hạ tầng kỹ thuật, mà còn kiểm soát cách người dân tiếp cận thông tin, truyền thông, thương mại và thậm chí cả tri thức.

Thuật ngữ này bắt nguồn từ ý tưởng của chủ nghĩa thực dân truyền thống – khi các đế quốc khai thác tài nguyên, lao động và thị trường của thuộc địa. Tuy nhiên, trong thời đại kỹ thuật số, “thuộc địa” không còn là đất đai, mà là dữ liệu, hành vi người dùng và quyền truy cập công nghệ.

II. Bối cảnh hình thành và xu hướng phát triển

a. Sự trỗi dậy của các “đế chế công nghệ”

Các công ty như Google, Meta, Amazon, Microsoft hay OpenAI sở hữu phần lớn cơ sở hạ tầng AI, dữ liệu ngôn ngữ, các mô hình học máy và nền tảng mạng xã hội toàn cầu. Họ kiểm soát luồng thông tin, tiêu chuẩn AI, thuật toán phân phối nội dung và công cụ xử lý ngôn ngữ, hình ảnh, video…

Khi các quốc gia đang phát triển sử dụng dịch vụ miễn phí từ các tập đoàn này, họ đồng thời chuyển giao dữ liệu – vốn được coi là “tài nguyên chiến lược” của thế kỷ 21.

b. Lệ thuộc hạ tầng và tiêu chuẩn AI

Hầu hết các quốc gia không có năng lực tự xây dựng mô hình AI lớn (Large Language Models – LLMs), cũng không kiểm soát được máy chủ, điện toán đám mây hay nền tảng số. Họ buộc phải sử dụng sản phẩm của các tập đoàn công nghệ lớn – vốn hoạt động dựa trên tiêu chuẩn do phương Tây đặt ra. Điều này hình thành một sự phụ thuộc hạ tầng công nghệ mang tính hệ thống.

c. Xu hướng “AI hóa” toàn cầu

AI đang được tích hợp vào mọi mặt đời sống: giáo dục, y tế, thương mại, pháp luật, truyền thông, hành chính… Điều này càng khiến cho các quốc gia phụ thuộc hơn vào công nghệ nước ngoài, bởi vì người dân và chính phủ ngày càng dựa vào công cụ AI để phân tích, ra quyết định và vận hành dịch vụ.

III. Tác động của chủ nghĩa thực dân kỹ thuật số thời AI

a. Mất quyền kiểm soát dữ liệu quốc gia

Một trong những hệ quả rõ ràng nhất là việc dữ liệu người dùng tại các quốc gia đang phát triển bị thu thập, xử lý và lưu trữ ở nước ngoài. Điều này làm suy giảm khả năng kiểm soát dữ liệu của chính phủ, đồng thời tạo nguy cơ bị theo dõi, phân tích hành vi hoặc thao túng thông tin.

Dữ liệu không chỉ là công cụ phục vụ quảng cáo, mà còn là nền tảng để huấn luyện AI. Do đó, quốc gia nào không sở hữu dữ liệu, quốc gia đó sẽ tụt hậu về năng lực AI.

b. Bất bình đẳng công nghệ và tri thức

Các mô hình AI chủ đạo hiện nay được huấn luyện chủ yếu bằng ngôn ngữ Anh, trên dữ liệu phương Tây. Điều này dẫn đến sự thiên lệch văn hóa, tri thức và hệ giá trị. Ví dụ: AI có thể hiểu rất tốt tiếng Anh, nhưng hiểu rất kém các ngôn ngữ thiểu số hoặc văn hóa bản địa. Các giá trị địa phương dễ bị đồng hóa hoặc bỏ qua.

Hơn nữa, việc không có quyền truy cập mô hình nguồn mở hoặc không thể tùy chỉnh mô hình theo ngữ cảnh địa phương sẽ làm cho các quốc gia trở thành người tiêu dùng tri thức thay vì nhà sản xuất.

c. Sự lệ thuộc vào nền tảng và công cụ

Từ việc sử dụng các nền tảng mạng xã hội, đến các hệ điều hành, công cụ văn phòng, dịch vụ AI – các quốc gia đang phát triển hoàn toàn lệ thuộc vào phần mềm và nền tảng của phương Tây. Trong khi đó, chi phí để xây dựng hệ sinh thái công nghệ nội địa là cực kỳ tốn kém, khó khả thi nếu không có chính sách quốc gia rõ ràng.

d. Rủi ro chủ quyền số và an ninh quốc gia

Việc không thể kiểm soát hạ tầng dữ liệu và công nghệ có thể dẫn đến mất chủ quyền số – tức là quốc gia không thể tự quản lý không gian số, không kiểm soát được luồng thông tin, không bảo vệ được dữ liệu công dân. Điều này đặc biệt nguy hiểm trong bối cảnh các công nghệ như deepfake, thao túng dư luận, tấn công AI… đang ngày càng phổ biến.

IV. Những ngành bị ảnh hưởng sâu sắc nhất

a. Giáo dục và ngôn ngữ

Các công cụ học tập, dịch thuật, kiểm tra đạo văn, chatbot giảng dạy… ngày càng được tích hợp AI, nhưng lại thiếu hiểu biết về văn hóa, lịch sử hoặc chương trình địa phương. Điều này dẫn đến xói mòn bản sắc giáo dục, cũng như làm giảm năng lực đào tạo chuyên sâu theo ngữ cảnh bản địa.

b. Báo chí và truyền thông

AI ngày càng đóng vai trò trong việc tổng hợp tin tức, biên tập nội dung, xác minh thông tin. Tuy nhiên, nếu các công cụ này không hiểu ngôn ngữ bản địa hoặc bị chi phối bởi các thuật toán nước ngoài, thì quyền tự chủ thông tin sẽ bị đe dọa. Khả năng “định hướng dư luận nội địa” có thể bị thao túng bởi các tập đoàn công nghệ không thuộc quyền kiểm soát quốc gia.

c. Thương mại điện tử và kinh tế số

Các nền tảng thương mại điện tử lớn thu thập dữ liệu người tiêu dùng, hành vi mua sắm, xu hướng tiêu dùng, từ đó chiếm ưu thế trong việc định giá, quảng cáo và cạnh tranh không công bằng với doanh nghiệp địa phương.

V. Giải pháp khắc phục và định hướng phát triển

a. Xây dựng chủ quyền số quốc gia

Quốc gia cần đầu tư vào hạ tầng dữ liệu, điện toán đám mây nội địa, trung tâm AI quốc gia và phát triển các nền tảng kỹ thuật số mang bản sắc nội địa. Đây là cách để đảm bảo dữ liệu của công dân được bảo vệ và khai thác đúng mục đích phát triển.

b. Khuyến khích phát triển mô hình AI nguồn mở

Thay vì lệ thuộc vào mô hình thương mại, các quốc gia có thể hợp tác khu vực (ASEAN, Châu Phi, Nam Mỹ…) để phát triển các mô hình AI mã nguồn mở, sử dụng dữ liệu địa phương và ngôn ngữ bản địa để bảo vệ đa dạng văn hóa và đảm bảo công bằng tri thức.

c. Xây dựng luật bảo vệ dữ liệu và định hướng sử dụng AI

Luật pháp cần quy định rõ về việc thu thập, lưu trữ, sử dụng và chia sẻ dữ liệu cá nhân, đồng thời quy định ràng buộc pháp lý với các công ty công nghệ xuyên quốc gia khi hoạt động tại quốc gia sở tại.

d. Đầu tư vào giáo dục và tri thức số

Cần đưa nội dung AI, dữ liệu và chủ quyền số vào chương trình giáo dục phổ thông và đại học. Mục tiêu là xây dựng thế hệ công dân số có hiểu biết, có năng lực kiểm soát và sáng tạo công nghệ thay vì chỉ sử dụng thụ động.

VI. Kết luận: Chủ nghĩa thực dân kỹ thuật số là một cảnh báo nghiêm túc

Trong thời đại AI và dữ liệu lớn, “Digital Colonialism” không còn là nguy cơ tiềm ẩn, mà đang hiện hữu rõ ràng. Nếu không có chiến lược dài hạn, các quốc gia đang phát triển sẽ chỉ đóng vai trò “thuộc địa kỹ thuật số” – nơi cung cấp dữ liệu, tiêu dùng nền tảng, nhưng không có tiếng nói trong việc định hình tương lai công nghệ.

Muốn thoát khỏi vòng xoáy này, cần sự phối hợp giữa nhà nước – doanh nghiệp – giới học thuật và xã hội dân sự. Chỉ khi kiểm soát được công nghệ, chúng ta mới thực sự kiểm soát được tương lai.

Xem thêm tại : Nolimit Agency 

• • Tư duy xây dựng thương hiệu cá nhân.
  • Thị trường Freelance toàn cầu.