I. Facebook trong vai trò một nền kinh tế số

a. Khái niệm nền kinh tế số và kinh tế nền tảng

1. Nền kinh tế số được hiểu là hệ thống sản xuất, phân phối và tiêu dùng dựa trên nền tảng công nghệ thông tin và internet. Thay vì giao dịch vật lý, giá trị được tạo ra từ dữ liệu, sự tương tác và thời gian của người dùng.

2. Facebook là một “nền tảng kỹ thuật số” (platform economy) – nơi không trực tiếp tạo ra sản phẩm hữu hình, nhưng lại kết nối hàng tỷ người và doanh nghiệp để hình thành giá trị mới thông qua thông tin, tương tác và quảng cáo.

3. Điều này tương đồng với một nền kinh tế thực, nơi tồn tại: tài nguyên (dữ liệu), lao động (người sáng tạo nội dung), dòng tiền (quảng cáo), và cả cơ chế điều tiết (thuật toán và chính sách của Meta).

II. Cấu trúc kinh tế bên trong Facebook

a. Các chủ thể kinh tế

1. Người dùng cá nhân: vừa là “người tiêu dùng nội dung” vừa là “nhà sản xuất dữ liệu”. Mỗi hành vi (like, comment, xem video) tạo ra dữ liệu mà Facebook có thể khai thác.

2. Doanh nghiệp và nhà quảng cáo: trả tiền để tiếp cận người dùng mục tiêu. Đây là lực lượng mang lại doanh thu chính cho Facebook – chiếm hơn 97% tổng doanh thu của Meta.

3. Facebook (Meta): là trung tâm quyền lực tuyệt đối – thiết lập luật chơi, kiểm soát thuật toán, nắm toàn bộ quyền truy cập, thu thập và phân phối dữ liệu.

b. Tài nguyên – Dữ liệu cá nhân và sự chú ý

1. Dữ liệu cá nhân (sở thích, hành vi, vị trí…) trở thành “nguyên liệu thô” mà Facebook sử dụng để xây dựng hồ sơ người dùng phục vụ cho mục tiêu quảng cáo.

2. Sự chú ý của người dùng là thứ hàng hóa có giá trị nhất – vì càng giữ chân người dùng lâu, Facebook càng có cơ hội bán nhiều quảng cáo hơn.

3. Cơ chế khuyến khích “nghiện nền tảng” được thiết kế bằng thuật toán tối ưu tương tác – tương đương mô hình “động lực tiêu dùng liên tục” trong kinh tế học hành vi.

c. Hệ thống phân phối giá trị

1. Quảng cáo là hình thức “thuế số” – doanh nghiệp trả tiền để được tiếp cận khách hàng. Facebook định giá quảng cáo dựa trên hành vi người dùng và sự cạnh tranh của thị trường.

2. Hiển thị nội dung là “đặc quyền” được phân bổ có chọn lọc: chỉ một phần nhỏ nội dung của người dùng được tiếp cận đông đảo, giống như mô hình “bất đối xứng tài nguyên” trong nền kinh tế thị trường.

3. Thu nhập từ dữ liệu người dùng không được chia lại cho người tạo ra nó, tương tự mâu thuẫn trong kinh tế học Marx về quyền sở hữu tư liệu sản xuất và giá trị thặng dư.

III. Cơ chế thị trường và cạnh tranh nội tại

a. Hệ thống quảng cáo Facebook – một thị trường thu nhỏ

1. Facebook Ads vận hành dựa trên mô hình đấu giá thời gian thực (RTB): nhà quảng cáo đấu giá để hiển thị quảng cáo của mình đến đúng đối tượng người dùng.

2. Giá quảng cáo biến động theo cung – cầu: vào thời điểm có nhiều nhà quảng cáo cùng target một tập khách hàng, CPM (chi phí mỗi 1000 lần hiển thị) tăng vọt.

3. Thuật toán phân phối của Facebook giống “ngân hàng trung ương”: có quyền tăng – giảm phân phối nội dung, định hình lại hành vi tiêu dùng của người dùng như điều hành chính sách tiền tệ.

b. Cạnh tranh không cân xứng giữa các thành phần

1. Các doanh nghiệp lớn có ngân sách cao và khả năng tối ưu hóa mạnh hơn, dẫn đến chiếm ưu thế về hiển thị – tương tự tình trạng “tập trung tư bản” trong kinh tế truyền thống.

2. Người dùng phổ thông và doanh nghiệp nhỏ khó cạnh tranh trong một sân chơi thuật toán tối ưu hóa lợi nhuận cho nền tảng.

IV. Thị trường lao động và giá trị sáng tạo trên Facebook

a. Lực lượng lao động trong hệ sinh thái Facebook

1. Influencer (người ảnh hưởng): đóng vai trò “người lao động sáng tạo”. Họ tạo nội dung thu hút người theo dõi, qua đó kiếm tiền từ quảng cáo hoặc nhãn hàng.

2. Freelancer quảng cáo – content – thiết kế: là tầng lớp “lao động kỹ thuật số”, tham gia vào chuỗi giá trị nhưng không được bảo vệ bởi luật lao động truyền thống.

3. Livestreamer, bán hàng online: là “tiểu thương thời số hóa” – hoạt động kinh tế tự do trên nền tảng mà không có quy định rõ ràng về pháp lý, thuế, bảo hiểm.

b. Facebook định nghĩa lại giá trị và thu nhập

1. Nội dung là sản phẩm chính của nền kinh tế Facebook, nhưng giá trị sinh ra không được chia lại công bằng.

2. Facebook thu lợi lớn từ nội dung do người dùng tạo nhưng không phải chia lợi nhuận trừ khi bạn tham gia chương trình Meta for Creators hoặc Ads Revenue Sharing.

V. Vấn đề phân phối và quyền lực trong nền kinh tế Facebook

a. Kiểm soát thông tin qua thuật toán

1. Facebook sử dụng thuật toán để phân phối nội dung – giống như cơ chế kiểm soát dòng chảy hàng hóa trong một nền kinh tế tập trung.

2. Người dùng không thể chủ động kiểm soát việc họ nhìn thấy nội dung gì – từ đó tạo ra hiện tượng “buồng dội âm” (echo chamber), phân cực và thao túng nhận thức.

b. Tập trung quyền lực kinh tế

1. Facebook là đơn vị duy nhất kiểm soát toàn bộ dòng dữ liệu, không gian hiển thị, thông tin người dùng và dòng tiền quảng cáo – tương đương mô hình “độc quyền nền tảng”.

2. Khi nền kinh tế quá phụ thuộc vào một nền tảng trung gian, các doanh nghiệp nhỏ lẫn người tiêu dùng trở nên bị lệ thuộc và dễ bị tổn thương trước các thay đổi chính sách bất ngờ.

VI. Tương lai: Facebook trở thành siêu quốc gia số?

a. Từ mạng xã hội đến “quốc gia số”

1. Với hơn 3 tỷ người dùng – nhiều hơn dân số bất kỳ quốc gia nào – Facebook sở hữu một “cộng đồng công dân” có ngôn ngữ, tương tác, hệ thống phân phối và luật lệ riêng.

2. Meta kiểm soát: thông tin (báo chí), dòng tiền (quảng cáo), luật lệ (thuật toán), truyền thông (livestream), thương mại (Facebook Shop) – những yếu tố cơ bản của một quốc gia.

b. Metaverse – không gian kinh tế ảo

1. Meta đang phát triển Metaverse như một thế giới song song, nơi con người làm việc, tiêu dùng, giải trí và kết nối thông qua avatar ảo.

2. Điều này đặt ra nguy cơ Facebook không chỉ là một nền kinh tế, mà là một thế giới có chủ quyền công nghệ, vượt ngoài kiểm soát của các nhà nước hiện hành.

VII. Kết luận

Facebook không còn là một nền tảng mạng xã hội đơn thuần. Nó là một nền kinh tế kỹ thuật số đầy đủ chức năng: có dòng tiền, có lực lượng lao động, có phân phối tài nguyên, có chính sách điều tiết – và cả bất công xã hội số. Việc hiểu Facebook như một nền kinh tế riêng không chỉ giúp cá nhân và doanh nghiệp định vị chiến lược, mà còn là lời cảnh báo tới chính phủ và xã hội dân sự về tầm ảnh hưởng của các nền tảng siêu quyền lực trong tương lai gần.

Xem thêm tại : Nolimit Agency 

• • Tư duy xây dựng thương hiệu cá nhân.
  • Gen Z và hành vi tiêu dùng mới.